Političarke na meti štetnih narativa i uvreda

Političarke u Bosni i Hercegovini (BiH) mnogo su više izložene štetnim narativima od svojih muških kolega, a patrijarhat, stereotipi prema ženama u politici, seksizam i mizoginija - samo su neki od razloga zbog čega su govor mržnje i uvrede u javnom prostoru izraženije i češće.

Javne rasprave koje se vode tokom kantonalnih i entitetskih skupština mjesta su na kojima bi se trebalo govoriti o važnim pitanjima za građane/ke, a upravo takva mjesta nerijetko predstavljaju povoljno tlo za “obračune” sa neistomišljenicima i/ili predstavnicima protivničkih stranaka. Osim toga, na spomenutim skupštinama dolazi i do seksističkih uvreda upućenih političarkama, na koje njihove muške kolege “zatvaraju oči”. Jedan od takvih je slučaj sa sjednice Skupštine Kantona Sarajevo (KS), na kojoj je zastupnik Saveza za bolju budućnost (SBB) Dževad Poturak komentarisao haljinu ministrice za visoko obrazovanje u Vladi KS Aleksandre Nikolić rekavši da je haljina providna i “za plažu”, da bi ministrici “dao da uz nju nosi krtolu i paradajz”.

Štetnim narativima dodatno su izložene žene sa invaliditetom u politici koje se nalaze u dvostruko nepovoljnijem položaju u odnosu na muškarce, pokazao je to nedavni primjer iz Republike Srpske.

Tokom sjednice Narodne skupštine Republike Srpske (NSRS), početkom februara ove godine, poslanica i reprezentativka BiH u parakajaku Milica Ijačić govorila je o rješenjima Zakona o prevozu i drumskom saobraćaju Republike Srpske (RS) kojim se definiše oblast invaliditeta i korištenja prevoza. Dok je govorila o smetnjama i mogućim rješenjima za kretanje osoba s invaliditetom u tom bosanskohercegovačkom entitetu, poslanik Nebojša Vukanović je prekidao njeno izlaganje i, između ostalog, joj rekao da “ustane i kaže”, iako je upoznat sa činjenicom da je to nemoguće, jer je Ijačić osoba s invaliditetom koja koristi ortopedska kolica.

“Ne bole riječi ‘ustani i reci’ već boli činjenica da je neko spreman sve uraditi zarad lajka ili klika. Vukanović me nije uvrijedio tim riječima, jer sam gradeći svoju ličnost zavoljela svoje stanje i svoje nedostatke, međutim postoji mnogo lica sa invaliditetom koja nisu spremna to da prihvate”, kazala je Ijačić za Mediacentar Sarajevo, dodajući da je Vukanović svojom izjavom uvrijedio sve osobe s invaliditetom.

Ona vjeruje da Vukanović u ovom slučaju nije razmišljao u tom smislu da je uvrijedi kao ženu, ni kao osobu s invaliditetom, ali navodi da su žene, u odnosu na muškarce, u BiH češće izložene štetnim narativima i stereotipima, te da zbog toga često možemo “čuti kako žena treba da je kod kuće, da se drži šerpe i kuhače”, uprkos tome da postoje “jake žene, liderke koje su spremne da iskažu svoje stavove ili da ruše pomenute stereotipe”.

“Protivnik sam senzacionalističkih naslova iz razloga što kao takvi lica sa invaliditetom predstavljaju na jedan ne tako lijep način i dodatno potpiruju predrasude u društvu”, kaže Ijačić i dodaje da je zbog ovog slučaja preusmjerena pažnja sa važnog pitanja na to šta joj je izgovoreno tokom sjednice, a o čemu su pisali mediji. Time su, smatra ona, osobe s invaliditetom uskraćene za važne informacije o Zakonu koji ih štiti i daje im “mogućnost inkluzije u društvo bez straha od diskriminacije”.

Iako o konkretnom slučaju dublje medijske analize nije bilo, osim nekoliko objava i prenesenih osuda udruženja osoba s invaliditetom i njenih političkih kolega, za Ijačić je posebno negativno to što se u medijima pojavljuju naslovi “koji nekada prenaglašeno aludiraju” na invaliditet poput: “Uspjela je uprkos invalidnosti” ili “Prikovana za kolica, ali vesla kajak“.

Pogrešna terminologija je jedan od najvećih razloga neprofesionalnog izvještavanja o osobama sa invaliditetom. Iako preporuke o načinu predstavljanja osoba s invaliditetom u medijima datiraju još iz 2012. godine, taj problem ni danas nije prevaziđen.

Analize i istraživanja

U istraživanju Westminster fondacije za demokratiju (WFD) iz 2019. godine o nasilju nad ženama u politici, tokom kojeg su intervjuisane 83 poličarke, 60 posto ih je izjavilo da su doživjele neki oblik nasilja - najčešće verbalno, psihološko i emocionalno, koje se uglavnom dešava tokom izbornih procesa. Među odgovornim su se našli i mediji koji šire takve narative u svojim sadržajima, kao i društvene mreže.

Istraživanje je pokazalo da mediji imaju ključnu ulogu u stvaranju percepcije o političarkama u javnosti, te da značajno utiču na poticanje nasilja nad političarkama često ističući stereotipe o njihovom izgledu ili privatnom životu.

Da rodni stereotipi o ženama i muškarcima u politici postoje u BiH, te da negativno utiču na kandidatkinje, i da se ponavljaju tokom izbornih kampanja, pokazalo je istraživanje o barijerama političkog učešća žena koje je u decembru 2019. nastalo u okviru Razvojnog programa Ujedinjenih nacija (UNDP).

Tokom izbora političarke bivaju najviše izložene verbalnom nasilju, stereotipima i diskriminaciji koji nisu samo problem u političkom kontekstu, već i u stvaranju generalnih stereotipa njihovog potencijala u politici i javnoj sferi, što dalje vodi ka rodno zasnovanom nasilju.

U Preliminarnim rezultatima monitoringa štetnih sadržaja tokom Izbora 2022., istraživačice Mediacentra Sarajevo analizirale su više od 2.000 objava/članaka sa 100 izvora, uključujući objave online medija, anonimnih portala, blogova, grupa i profila na društvenim mrežama Facebook i Twitter, te su zabilježile da su osnovni štetni narativi o kandidatkinjama sadržavali seksizam koji je povezan sa stereotipima, a kojim se diskredituje političarka na osnovu ideje da su žene inferiorne u odnosu na muškarce zbog svog spola i da njihov spol esencijalistički određuje brojna ponašanja. Osim toga, uočeni su štetni narativi u kojim se o ženi piše iz polja seksualnosti i koji ima veze sa seksualnim kontekstima.

Tokom monotoringa, praćeni su sadržaji u kojima su se pojavljivale kandidatkinje za izbor u tročlano Predsjedništvo BiH Željka Cvijanović iz Saveza nezavisnih demokrata (SNSD) i Brojana Krišto iz Hrvatske demokratske zajednice (HDZ), kao i kandidatkinja Partije demokratskog progresa (PDP) za mjesto predsjednice RS Jelena Trivić. Također, praćeni su sadržaji o kandidatkinjama za pozicije zastupnica u Parlamentarnoj skupštini BiH, kao i kandidatkinjima za skupštinu Zeničko-dobojskog kantona i Kantona Sarajevo, a koje dolaze iz Stranke demokratske akcije (SDA), Socijaldemokratske partije (SDP), Naše stranke, SNSD, te Naroda i pravde (NiP).

Jedna od autorica ovog istraživanja koje je proveo Mediacentar Sarajevo Jasmina Čaušević, kaže da je ovom analizom pokazano da je “medijsko izvještavanje o kandidatkinjama na Izborima 2022. bilo snažno rodno obilježeno i potencijalno je moglo uticati na rezultate koje su kandidatkinje ostvarile na izborima”.

“Tokom rada na istraživanju, uočile smo da su najčešći izvori štetnih sadržaja o kandidatkinjama bili anonimni portali i privatni mediji koji su prenosili, npr. izjave pune govora mržnje pojedinih političara/ki o određenim kandidatkinjama, ali i sadržaje koji su bili dezinformacije pa i teorije zavjere o određenim kandidatkinjama sa anonimnih portala. Mi smo pratile širenje štetnih sadržaja sa portala poput Glas Srpske, Patriote Srpske, Srna, Banjalučka istina, Banjalučke priče, Banjaluka24, Prijedor24, Faktor magazin, portal Autentično, ATV Banja Luka i Faktor.ba”, kaže Čaušević.

Budući da ne postoje istraživanja koja konkretno govore o tome da li su političarke kvantitativno izloženije štetnim narativima u medijima u odnosu na svoje muške kolege, Čaušević kaže da ne bi mogla tvrditi da je to tako, ali da je “činjenica da se često i u suprotnosti sa principima novinarske etike piše o političarkama”.

Rezultati navedenog istraživanja i publikacija “Štetni narativi tokom izbora: Kampanje diskreditacije, rodni stereotipi i narativi mržnje” će biti predstavljeni 21. marta u Sarajevu. Predstavit će se rezultati tromjesečnog monitoringa štetnih sadržaja online tokom Opštih izbora 2022. usmjerenih na kandidatkinje, etno-nacionalne grupe, državne institucije, u ovom slučaju Centralnu izbornu komisiju, te “strane aktere”, predstavnike međunarodnih organizacija ili pojedinih država. 

Seksistički komentari normalizuju nasilje

Mediji, u potrazi za što više klikova i lajkova, nerijetko izostavaljaju i osnovne etičke norme, ali i preporuke za izvještavanje o određenim osobama i/ili temama.

Agencija za ravnopravnost spolova BiH objavila je preporuke u vezi rodnih stereotipa i seksističkih stavova i jezika u medijima u BiH. U smjernicama se, između ostalog, navodi da “umjesto da se uspoređuju po kvalifikacijama, iskustvu ili sposobnostima, o ženama – a naročito ženama u politici ili javnom životu – uglavnom se govori na osnovu njihovog izgleda, „uticaja“ njihovog bračnog druga ili slično”.

Žene su najčešće žrtve seksizma i rodnih stereotipa u svim područjima javnog djelovanja, a Agencija podsjeća medije da su ovakva ponašanja zabranjena u svim međunarodnim sporazumima u oblasti ljudskih prava, posebno u UN-ovoj Konvenciji o eliminaciji svih oblika diskriminacije žena i Evropskoj konvenciji o ljudskim pravima i osnovnim slobodama, koje čine sastavni dio pravnog sistema BiH, te u Zakonu o ravnopravnosti polova u BiH i Zakonu o zabrani diskriminacije u BiH.

“Mediji ne smiju zaboraviti da prikazi političarki mogu značajno uticati na percepiju javnosti, pa tako i umanjiti njihovu političku moć ili otežati osvajanje važnih političkih pozicija u javnom životu”, kaže Sanja Petrović iz Agencije za ravnopravnost spolova BiH.

Iako smatra da preporuke u ovoj oblasti doprinose podizanju svijesti, kao i smanjenju seksističkih i mizoginih napada, Petrović kaže da je analizama i praćenjem medijskih sadržaja, naročito tokom izbora, uočeno da se kontinuirano ponavljaju rodni stereotipi, mizogini i seksistički govor u javnom diskursu, u štampanim i elektronskim medijima.

“Mnogim ženama se svakodnevno upućuju seksistički komentari. Psihološki, emocionalni i fizički uticaj takvih komentara je stvaran i ozbiljan. Primjera radi, političarke ili novinarke često bivaju diskreditovane uvredljivim komentarima seksualne prirode ili primjedbama o svom izgledu. Ova vrsta komentara normalizuje nasilje nad ženama i devojčicama”, smatra Petrović.

Prema njenim riječima, neophodan je sistemski i odlučan odgovor na ovakve pojave i saradnja svih aktera, jer rodno zasnovano nasilje nad ženama u politici se zasniva na nejednakim odnosima moći između žena i muškaraca.

“Ova vrsta nasilja se dešava javno, i tako ima štetan uticaj, ne samo na pojedinačne žene, već i na opštu motivaciju žena da se aktivno uključe u politički život”, govori Petrović, navodeći da je UN Komitet za eliminaciju diskriminacije prema ženama (CEDAW komitet) pozvao BiH da uspostavi mehanizam za praćenje upotrebe seksističkog i mizoginističnog jezika i govora mržnje u javnom diskursu i seksističkim prikazima žena u medijima i da promoviše važnost pozitivnih prikaza žena kao aktivnih pokretača promjena.

Osim toga, kako je navela Petrović, UN Komitet za eliminaciju diskriminacije prema ženama pozvao je BiH da usvoji i efikasne mjere zaštite političarki, novinarki, braniteljica ljudskih prava i ženskih nevladinih organizacija kako bi im se omogućilo da slobodno izvršavaju svoje važne poslove bez straha ili prijetnje nasiljem ili uznemiravanjem.