Propuštene šanse

U izvještaju koji je promovisan u Sarajevu, navode se najbolji primjeri iz prakse balkanskih zemalja kada je u pitanju borba protiv diskriminacije Roma i primjeri njihovog uključivanja u proces donošenja odluka. Izdvojeno je ukupno 17 uspješnih primjera učešća Roma u lokalnim vlastima i 14 uspješnih primjera u borbi protiv diskriminacije Roma.  Međutim, kada se uzme u obzir da je izvještaj obuhvatio sedam zemalja regije (Albanija, Bosna i Hercegovina, Crna Gora, Hrvatska, Makedonija, Srbija i Kosovo) ovi brojevi su zaista beznačajni.

Od 14 primera dobre prakse u borbi protiv diskriminacije koji se pominju u izveštaju, jedino u Bosni i Hercegovini nije zabilježen niti jedan primer. Od ostalih zemalja, u Albaniji je zabeleženo četiri, u Srbiji tri, Makedoniji, Kosovu i Crnoj Gori po dva i u Hrvatskoj jedan primjer. Tek nekolicina njih predstavlja direktnu inicijativu države na sprečavanje diskiriminacije, a u najvećem broju slučajeva su rezultat aktivnosti nevladinog sektora. Tako je jedan od navedenih primjera iz Srbije i projekat Udruženja Romkinja “Osvit'', koji obuhvata dvojezičnu telefonsku liniju za pomoć za žene i djecu žrtve nasilja. 

U Hrvatskoj se pak, bilježi slučaj sa početka 2012. godine, kada je Opštinski sud u Varaždinu donio prvu domaću presudu protiv diskriminacije Roma. Dvije  učenice Romkinje iz tamošnje Srednje ekonomske škole prijavile su se za praksu u jednoj firmi u Varaždinu, ali je njihov zahtev bio odbijen. Uz pomoć romskih i neromskih nevladinih organizacija, te Ureda pučkog pravobranitelja, pokrenut je sudski proces, koji se završio presudom koja predstavlja presedan u hrvatskom pravosuđu i borbi protiv diskriminacije Roma.

Primjer sa Kosova je možda i najsvijetliji, jer je pokrenut na inicijativu opštinskih vlasti i bez učešća romskih nevladinih organizacija. Pismo službe za zajednice i povratnike u opštini Uroševac, o postojanju odeljenja prvog razreda sastavljenog isključivo od učenika Aškalija u jednoj školi, iniciralo je misiju OSCE-a na Kosovu da interveniše. Nakon razgovora sa direktorom škole i odeljenjem za  obrazovanje, razred je rasformiran, a deca su preraspoređena u ostale razrede sa većinskim albanskom decom. Ovo je bio direktan primer borbe protiv segregacije koji je uspešno rešen. Sličan primjer zabilježen je i u Đakovici. Naime, službenik za zajednice i povratnike, inače Egipćanin, u zajedničkom radu sa načelnikom opštine, radio je na rasformiranju odjeljenja u jednoj osnovnoj školi koji bio sastavljen isključivo od učenika romske, aškalijske i egipćanske nacionalnosti. Učenicie su nakon toga raspoređeni u odjeljenja sa učenicima/ama albanske nacionalnosti. 

Ko odlučuje, uprkos zakonima

Uz izuzetak Bosne i Hercegovine koja direktno isključuje Rome iz procesa izbora za člana Predsjedništva, ili Doma naroda Parlamenta BiH (jer nisu pripadnici konstitutivnih naroda) i Albanije, koja garantuje izborno pravo svim građanima/kama ne pominjući manjine, Ustavi zemalja u regionu izričito se bave učešćem manjina u procesu donišenja odluka. Kao i u oblasti borbe protiv diskriminacije, i ovdje je su pozitivni primjeri uglavnom rezultat projekata romskih NVO, a tek četiri primjera su rezultat inicijative lokalnih vlasti.

Vlada Republike Hrvatske, zakonom je regulisala formiranje lokalnih i regionalnih Vijeća romske nacionalne manjine. Prije nego što se donese bilo kakva mjera koja se tiče regulisanja prava i sloboda nacionalnih manjina (u ovom slučaju Roma), županija, opština  ili grad prvo mora zatražiti mišljenje Vijeća. Izbori koji su održani u julu 2011. godine, rezultirali su izborom sedam Vijeća romske nacionalne manjine na nivou županija, pet na nivou grada i pet na opštinskom nivou. Ostala tri primjera dobre prakse - iz Makedonije, Srbije i Kosova - su gotovo identična, jer su za cilj imali upošljavanje koordinatora, ili referenata u opštinama koji su bili direktna veza između Roma i lokalnih vlasti.

Ne računajući ovih 17 inicijativa, u zemljama Zapadnog Balkana postoji veliki broj projekata koji bi se mogli podvesti pod “primere dobre prakse”, jer skoro svaka romska nevladina organizacija radi tzv. jačanje kapaciteta ili osnaživanje saradnje organizacija sa opštinama. Ovakvi projekti nažalost nemaju dugoročni efekat, jer nakon što se završi njihova realizacija, problematika Roma se vrati na sam početak.

Uloga sistema

Inicijative romskih NVO su neophodne i, kako se vidi iz ovog izvještaja, imaju efekta, ali nisu dovoljne. U prilog tome možda najbolje govori primjer Hrvatske koji smo pomenuli, gdje je napravljen presedan u pravosuđu. Postojala je diskriminacija, usledila je tužba, sudki proces i na kraju presuda u korist učenica romske nacionalnosti. Ova presuda je međutim bila moguća jedino zahvaljujući jasno definisanom zakonu i svijesnosti samih učenica da su diskriminisane.

Isto važi i za uključivanje Roma u lokalne institucije. Projekti nevladinih organizacije ne mogu biti garant da će lokalna jedinica uspostaviti efikasno funkcionisanje sistema u kome Romi učestvuju u procesu donošenja odluka. No, ukoliko takve inicijative dođu od samih predstavnika/ca lokalnih vlasti onda govorimo o primerima dobre prakse. Ako ništa drugo, ovaj izveštaj jasno pokazuje razlike u zemljama regiona kada je u pitanju unaprijeđenje položaja i zaštita Roma. Pojedini primjeri zaista predstavljaju dobru praksu, ali većina njih se može iskoristiti kao dobra ideja za još jedan projekat.