Rodno zasnovano uznemiravanje na fakultetima: Iskuse ga mnogi, prijave rijetki

Seksizam, uvredljivi komentari, neželjeni komplimenti i dodiri, među najčešćim su oblicima rodno zasnovanog uznemiravanja u univerzitetskoj zajednici. Preko 60 posto studenata/ica i nastavnog i administrativnog osoblja na fakultetima u Bosni i Hercegovini, Srbiji, Crnoj Gori i Hrvatskoj, lično su iskusili neki oblik rodno zasnovanog uznemiravanja i nasilja, dok je njih 80 posto upoznato s takvim iskustvima drugih, pokazalo je nedavno objavljeno istraživanje TPO Fondacije iz Sarajeva, provedeno na 18 univerziteta.

Babuskara, jezikara, ženska glava – neki su od seksističkih komentara za koje je oko 57 posto ispitanika/ica iz Bosne i Hercegovine izjavilo da ih je čulo na fakultetu. Više od 17 posto osoba lično su primile neželjene komplimente i vulgarne komentare putem telefona, e-maila ili SMS-a, a njih skoro 20 posto poznaje kolege/ice koji su to isto doživjeli.

Iako su brojke zabrinjavajuće, prijave su rijetke, kao i otvoreni razgovor o ovom problemu unutar akademske zajednice.

“Ono što je karakteristika za sve partnerske univerzitete je da se o nasilju vrlo malo govori, da postoje strah, stigma i nepovjerenje u institucije da će se išta promijeniti i kada žrtva progovori”, kaže Zilka Spahić Šiljak, direktorica TPO Fondacije i jedna od urednica istraživanja Izazovi integriranja rodne ravnopravnosti u univerzitetskoj zajednici: Protiv rodno zasnovanog nasilja.

Na fakultetima se minimizira postojanje i utjecaj rodno zasnovanog nasilja, a počinioci se ne procesuiraju i nastavljaju raditi na svojim radnim mjestima, jedan je od zaključaka istraživanja.

“To su nam potvrdile u intervjuima žene, posebno u dobi od tridesete do pedesete godine, u najproduktivnijem dobu svoje karijere, koje su rekle da su preživjele stravičan mobing i nasilje, bile izložene diskriminaciji i da su izgubile zdravlje i volju za nastavkom unaprjeđenja svoje karijere”, pojašnjava Spahić Šiljak.

Kod profesora u stan sa bocom pića

U istraživanju TPO Fondacije učestvovalo je blizu 5.000 članova/ica univerzitetske zajednice – ispunjeno je 4.754 upitnika, a istraživački tim obavio intervjuisao je 133 osobe. Upravo je kroz razgovore stvorena jasnija predstava o konkretnim slučajevima rodno zasnovanog uznemiravanja koji se dešavaju na fakultetima. Za urednicu istraživanja, upečatljive su bile dvije pojave o kojima su studentice govorile – da postoje profesori koji pozivaju studentice u svoje stanove da polažu ispite, te da, s druge strane, postoje studentice koje koriste svoj izgled da bi položile ispite.

“To me iznenadilo, za neke ljude koji su spominjani, koji slove za velike autoritete u određenim oblastima da su studentice govorile da su njihove kolegice išle u te stanove, morale ponijeti određenu vrstu pića, provesti neko vrijeme tamo. Šta se tamo dešavalo, u to nismo ulazili, ali sama pomisao da vi idete na ispit u nekakav stan, i da nosite piće i da odlazite, i da ste spremni na tu vrstu relacije, to je strašno”, kaže Spahić Šiljak.

Pored toga, veliki broj ispitanica u intervjuima je ispričao da postoje studentice koje koriste “situaciju, svoj izgled i profesore koji su spremni na takvu vrstu komunikacije” i dolaze na ispit “izazovno odjevene”, kaže Spahić Šiljak i dodaje da ju je iznenadilo da veliki broj žena o svojim kolegicama govori na taj način.

“Imamo zloupotrebu onih koji su na poziciji moći – profesora koji koriste to, ali, onda, zloupotreba s druge strane, studentica, koje koriste tu situaciju da bi ostvarile kratkoročno svoje ciljeve. Te dvije stvari su meni bile nekako više razočaravajuće nego iznenađujuće.”

Fakulteti usvojili interne procedure, studenti/ce nedovoljno upoznati s njima

Istraživanje TPO Fondacije, koje je provedeno u sklopu regionalnog UNIGEM projekta, pokazalo je da gotovo polovina ispitanika/ca nije upoznato s tim da na njihovim univerzitetima postoje pravila i procedure koje se odnose na rodno zasnovano nasilje.

“Što opet ukazuje na činjenicu da žrtva luta u akademskom sistemu, ali i u samom pravnom sistemu, kada i kome da se obrati i zatraži pravnu ili psihološku podršku”, objašnjava Jasna Kovačević, profesorica na Ekonomskom fakultetu u Sarajevu i urednica istraživanja.

Da studentska populacija ne zna da pravilnici koji regulišu ovu oblast postoje, potvrđuju i iz Helsinškog parlamenta građana Banjaluka, organizacije koja je inicirala usvajanje Smjernica za prevenciju seksualnog i rodno zasnovanog uznemiravanja na Univerzitetu u Banjaluci 2020. godine.

Iako bi promocija ovih smjernica trebala biti dužnost Univerziteta i pripadajućih fakulteta, anketiranje koje je Helsinški parlament proveo među studentima/cama nekoliko banjalučkih fakulteta pokazalo je da 99 posto njih ne zna da smjernice postoje, pojašnjava Svjetlana Ramić Marković iz Helsinškog Parlamenta. Do ovog podatka došli su kada su prošle godine, u partnerstvu s Fondacijom Udružene žene, krenuli sa promovisanjem smjernica na fakultetima.

“To se ne dešava samo zbog toga što se smjernice fizički ne ističu na oglasne table pojedinih fakulteta gdje bi stvarno i trebalo, nego zbog toga što i u online prostoru, na web stranicama fakulteta, odnosno Univerziteta u Banjaluci, one su negdje skrajnute i vi ih ne možete lako naći”, smatra Ramić Marković.

Iz Univerziteta u Banjaluci kažu nam da su smjernice, pored pomenutih aktivnosti Helsinškog parlamenta, promovisane i u sklopu UNIGEM projekta, te da su dostupne na zvaničnom sajtu Univerziteta. Za procenat od 99 posto studenata/ica koji sa smjernicama nisu upoznati, Dalibor Kesić, prorektor za ljudske i materijalne resurse Univerziteta, ranije, kaže, nije čuo.

“Iskren da budem ne mogu vam potvrditi taj procenat jer prvi put ga sada čujem. Ali činjenica je, u svakom slučaju bih se složio, da značajan dio, i studenata i akademskog osoblja, nije upućen u postojanje smjernica i, iz tog razloga, mi i radimo kontinuirano na njihovom promovisanju.”

Savjetnicima/ama za prevenciju rodno zasnovanog uznemiravanja se gotovo niko ne obraća

Smjernice za prevenciju seksualnog i rodno zassnovanog uznemiravanja predviđaju da univerziteti i fakulteti imenuju savjetnika/icu za prevenciju. Riječ je o osobi od povjerenja koja provodi internu proceduru u slučaju prijava za seksualno i rodno zasnovano uznemiravanje i kojoj se studenti/ce i osoblje fakulteta mogu obratiti za savjet. Iz Helsinškog parlamenta kažu da je, od uspostavljanja ove pozicije na Univerzitetu u Banjaluci 2020. godine, zaprimljena samo jedna prijava.

Iz Univerziteta u Bnajaluci kažu da se takav mali broj prijava može posmatrati iz dva ugla. Prvi je da je došlo do značajnog unapređenja svijesti o neprihvatljivim vrstama ponašanja i da je takvih negativnih pojava malo, a drugi se odnosi na nedovoljnu informisanost i, moguće, i ustručavanje od prijavljivanja.

“Ja mislim da je realna slika negdje između to dvoje. Mislim da jeste došlo do određenog unapređenja u svijesti i da su te negativne pojave svedene, u neku ruku, na minimum, ali, isto tako, mislim da taj broj kojim raspolažemo je, također, poprilično nizak”, kaže Kesić.

Smjernice su, uz pomoć Atlantske inicijative, u sklopu realizovanog projekta Prevencija seksualnog i rodno zasnovanog uznemiravanja na univerzitetetima u BiH, tokom 2017. i 2018. godine razvijene i usvojene i na Univerzitetu Istočno Sarajevo, te na Fakultetu političkih nauka, Fakultetu za kriminalistiku, kriminologiju i sigurnosne studije i Pravnom fakultetu u Sarajevu. Slične brojke o prijavama potvrdile su nam savjetnice i iz ovih institucija.

Od uvođenja pozicije savjetnika/ice 2017. i 2018. godine, na Fakultetu političkih nauka zaprimljena je jedna prijava, a na Univerzitetu u Istočnom Sarajevu, Pravnom fakultetu, te na Fakultetu za kriminalistiku, kriminologiju i sigurnosne studije, savjetnice nisu dobile nijednu prijavu.

Upravo zbog te činjenice, kao i potrebe za dubljim razumijevanjem svih specifičnosti ove izuzetno važne oblasti u procesu visokog obrazovanja, kako objašnjavaju profesorice Dina Bajraktarević Pajević i Elvira Čekić, savjetnice na Fakultetu za kriminalistiku, kriminologiju i sigurnosne studije, na tom je fakultetu u pripremi projekat kojim će se u ljetnom semestru akademske 2022/2023 godine nastojati detaljno analizirati na koji način studenti/ce i uposlenici/e razumiju fenomen rodno zasnovanog i seksualnog nasilja. Dodaju da će se kroz projekat analizirati i uspostavljene procedure, kao i koliko ih studenti i uposlenici poznaju, kako bi se mogle predložiti mjere unapređenja.

Mijenjanje odnosa moći je dugoročan i bolan proces

Pored provedenog istraživanja, u sklopu UNIGEM projekta, partnerski univerziteti osnovali su centre ili vijeća za rodnu ravnopravnost i razvili gender akcione planove koje će u narednom periodu trebati realizovati. Na Univerzitetu u Sarajevu, u oktobru 2021. godine osnovano je Vijeće za rodnu ravnopravnost kojim predsjedava profesorica Jasna Kovačević. Vijeće je do sada bilo aktivno u zagovaračkim kampanjama rodne ravnopravnosti, ali preuzima i druge uloge.

Jasna Kovačević, urednica istraživanja Izazovi integriranja rodne ravnopravnosti u univerzitetskoj zajednici

“Vijeće aktivno uzima ulogu i u modifikaciji odgovarajuće dokumentacije i pravilnika na univerzitetu tako da smo kao savjetodavno tijelo uzeli učešće u javnoj raspravi kada se donosio Zakon o visokom obrazovanju u Kantonu Sarajevo”, kaže Kovačević.

Spahić Šiljak dodaje da su razvili i pet silabusa kako bi oblast rodne ravnopravnosti integrisali u nastavne planove i programe, te ih partnerski univerziteti sada mogu koristiti kao izborne ili obavezne predmete. Do kraja projekta, fokus će biti na osnaživanju nastavnog i administrativnog osoblja, jer, kako je istraživanje pokazalo, nemaju visoku razinu znanja i razumijevanja pojmova rodne ravnopravnosti i rodno zasnovanog nasilja.

“Sada je na našim koordinatoricama i kooridnatorima koji rade na ovim univerzitetima da u okviru programa edukacije nastavnog osoblja, ne samo predstavljaju rezultate, nego pronalaze načine kako sada osigurati put prijavljivanja nasilja da se žrtva koja ga prijavi ne izgubi u sistemu.”

Problem rodno zasnovanog nasilja na fakultetima duboko je ukorijenjen u našem regionu i ima razna lica, te će biti potrebno mnogo vremena da mu svi koji predstavljaju univerzitetsku zajednicu pristupe ozbiljno i bez minimiziranja njegovih posljedica, smatraju naše sagovornice.

“To je jedan dugoročan i bolan proces jer mijenjati hijerarhijske strukture i odnose moću unutar univerzitetske zajednice nije nimalo jednostavno, ali odnekud treba početi”, zaključuje Spahić Šiljak.